Dürtüsel Çocuk Nasıl Davranır?
Çocukluk döneminde dürtüsellik, birçok ebeveynin sıklıkla fark ettiği ancak tam olarak ne anlama geldiğini bilemediği bir davranış biçimidir. Dürtüsel çocuklar genellikle anlık duygularıyla hareket eder, düşünmeden tepki verir ve sonuçlarını öngörmekte zorlanırlar. Bu durum yalnızca bir “yaramazlık” hali değil; gelişimsel, nörolojik ve duygusal temelleri olan bir davranış örüntüsüdür.
Psikiyatri uzmanı Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN, özellikle çocuk psikiyatrisi alanındaki çalışmalarıyla dürtüsel davranışların altında yatan nedenleri anlamlandırma konusunda önemli bilgiler sunmaktadır.
Dürtüsellik Nedir?
Dürtüsellik, kişinin bir eylemin sonucunu düşünmeden, anlık bir dürtüyle hareket etme eğilimidir. Çocuklarda bu durum, gelişimsel olarak belirli bir ölçüde normal kabul edilir; ancak dürtüsellik günlük yaşamı, okul başarısını veya sosyal ilişkileri etkiliyorsa, profesyonel destek gerekebilir.
Bir başka deyişle, dürtüsellik “sabırsızlık” ya da “dayanamama” haliyle karıştırılsa da aslında çocuğun beynindeki dürtü kontrol merkezlerinin yeterince olgunlaşmamasıyla ilgilidir.
Dürtüsel Çocukların Belirgin Davranış Özellikleri
Dürtüsel çocuklar genellikle aşağıdaki davranış kalıplarını sergilerler:
- Sırasını beklemekte zorlanma: Oyunlarda ya da konuşmalarda sırayı bekleyemez, hemen tepki verir.
- Söz kesme ve araya girme: Başkalarının konuşmasını keser veya konuyu aniden değiştirir.
- Sabırsızlık: İstediklerinin hemen olmasını bekler; ertelemeye tahammül göstermez.
- Tehlikeyi gözetmeme: Düşünmeden koşar, atlar veya riskli davranışlarda bulunur.
- Ani duygusal tepkiler: Küçük bir engelde öfke patlamaları veya ağlama krizleri yaşar.
Bu belirtiler, tek başına “problem” anlamına gelmez; ancak süreklilik gösteriyorsa, altında dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi nörogelişimsel bir durum yatıyor olabilir.
Dürtüselliğin Nedenleri Nelerdir?
Dürtüsel davranışların tek bir nedeni yoktur; genetik, çevresel ve nörolojik etkenler bir arada rol oynar:
- Beyin gelişimi: Özellikle prefrontal korteksin (beynin planlama ve kontrol merkezi) olgunlaşmamış olması.
- Genetik yatkınlık: Ailede benzer davranış öyküsü olan bireylerde dürtüsellik daha sık gözlemlenir.
- Çevresel etkenler: Tutarsız ebeveyn tutumları, yüksek stresli aile ortamları veya travmatik deneyimler.
- Nörokimyasal dengesizlikler: Dopamin ve serotonin gibi kimyasalların dengesizliği, dürtü kontrolünü etkileyebilir.
Dürtüsel Çocuklarda Duygusal Düzenleme Sorunları
Dürtüsellik sadece davranışsal değil, duygusal bir mesele olarak da ele alınmalıdır. Dürtüsel çocuklar, duygularını tanımakta ve ifade etmekte zorlanabilirler. Bu nedenle:
- Aniden öfkelenebilir, sonra pişmanlık duyabilirler.
- Duygularını kelimelere dökemeyip fiziksel tepkiler gösterebilirler.
- Başarısızlıkla karşılaştıklarında kolayca motivasyonlarını kaybedebilirler.
Bu döngü, çocukta özgüven sorunlarına yol açabilir. Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN, bu noktada ebeveynlerin cezalandırmak yerine çocuğun duygularını anlamaya çalışması gerektiğini vurgular.
Ebeveynlerin Dürtüsel Çocuklara Yaklaşım Biçimi
Dürtüsel çocuk yetiştirmek sabır, empati ve süreklilik gerektirir. Ebeveynlerin dikkat etmesi gereken bazı noktalar şunlardır:
- Net kurallar koyun: Sınırların açık ve tutarlı olması çocuğa güven verir.
- Olumlu davranışı pekiştirin: Yalnızca olumsuz davranışlara odaklanmak yerine doğru davranışları övün.
- Bekleme oyunları oynayın: Sabır geliştirmek için oyun temelli aktivitelerden faydalanın.
- Yargılamayın: “Sen zaten hep böylesin” gibi ifadeler çocuğun özgüvenini zedeler.
- Duygularını isimlendirmesine yardımcı olun: “Şu an sinirlendiğini hissediyorum” gibi cümlelerle çocuğun farkındalığını artırın.
Okul Ortamında Dürtüsellikle Baş Etme
Dürtüsel çocuklar okulda sık sık “dikkatsiz”, “yerinde duramayan” veya “kurallara uymayan” olarak etiketlenebilir. Oysa bu durum çoğu zaman çocuğun kontrolünde değildir. Öğretmenlerin:
- Kısa, net yönergeler vermesi,
- Sık sık geri bildirim sağlaması,
- Dikkatini toplamakta zorlanan çocuklar için görevleri parçalara bölmesi,
- Sessiz bir çalışma alanı oluşturması,
dürtüsel davranışların azalmasına yardımcı olabilir.
Dürtüsellik Tedavi Edilebilir mi?
Evet. Dürtüsellik, uygun psikiyatrik değerlendirme ve terapiyle kontrol altına alınabilir. Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN, çocuk psikiyatrisi alanında hem bilişsel davranışçı terapi (BDT) hem de ebeveyn danışmanlığı yöntemlerinin oldukça etkili olduğunu belirtmektedir. Bazı durumlarda ilaç tedavisi de terapiye destek olarak kullanılabilir.
Dürtüsel Çocukların Güçlü Yönleri
Dürtüsel çocukların enerjisi, yaratıcılığı ve spontane davranışları doğru yönlendirildiğinde büyük bir avantaja dönüşebilir. Bu çocuklar:
- Hızlı düşünebilir,
- Cesur kararlar alabilir,
- Yeni fikirlere açık olabilirler.
Amaç, dürtüselliği tamamen bastırmak değil; kontrollü ve farkında bir enerjiye dönüştürmektir.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
- Dürtüsel çocuk mutlaka DEHB’li midir?
Hayır. Her dürtüsel davranış DEHB anlamına gelmez. Ancak yoğunluk ve süreklilik varsa değerlendirme önerilir. - Dürtüsel davranışlar yaşla birlikte geçer mi?
Bazı çocuklarda olgunlaşmayla birlikte azalabilir, ancak bazı durumlarda yetişkinliğe kadar sürebilir. - Dürtüsel çocuğa ceza vermek işe yarar mı?
Ceza, kısa vadede etkili görünse de uzun vadede özgüveni zedeler. Davranış yerine duyguyu anlamak daha etkilidir. - Evde hangi aktiviteler yardımcı olabilir?
Bekleme oyunları, nefes egzersizleri, sanat ve spor etkinlikleri dürtü kontrolünü geliştirir. - Dürtüsel çocuklar okulda başarısız mı olur?
Uygun yönlendirme ve destekle bu çocuklar da akademik olarak başarılı olabilirler. - Ne zaman bir uzmana başvurmak gerekir?
Dürtüsellik sosyal ilişkileri, okul hayatını veya aile içi uyumu bozuyorsa, bir çocuk psikiyatristinden destek alınmalıdır.
Sonuç
Dürtüsellik, çocuğun kişiliğini tanımlayan bir sorun değil; gelişimsel süreçte doğru destekle yönetilebilecek bir özelliktir. Sabır, anlayış ve profesyonel yönlendirme ile çocuk, duygularını ve davranışlarını daha bilinçli yönetmeyi öğrenebilir.
Ebeveynler için en doğru adım, bu süreçte bir uzman rehberliğinde ilerlemektir. İstanbul Şişli-Fulya-Nişantaşı bölgesinde kliniği bulunan Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN, çocuk ve ergen psikiyatrisi alanındaki deneyimiyle ailelere hem tanı hem de terapi sürecinde profesyonel destek sunmaktadır.
