Dürtüsel Çocuğa Nasıl Davranılmalı?
Çocuklarda dürtüsellik, sıklıkla düşünmeden hareket etme, sabırsızlık, sıra bekleyememe veya kolayca öfke patlamaları yaşama şeklinde kendini gösterir. Dürtüsel davranışlar, özellikle okul döneminde hem aileleri hem de öğretmenleri zorlayabilir. Ancak bu durum, doğru yaklaşımlar ve sabırlı bir tutumla yönetilebilir. Bu yazıda, çocuk psikiyatrisi alanında uzman olan Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN’ın klinik deneyimlerinden yola çıkarak, dürtüsel çocuklara nasıl davranılması gerektiğini detaylıca ele alacağız.
Dürtüsellik Nedir ve Neden Ortaya Çıkar?
Dürtüsellik, bireyin düşünmeden, ani tepkilerle hareket etme eğilimidir. Çocuklukta bu durum, beynin “ön frontal korteks” denilen kontrol merkezinin tam gelişmemesiyle ilişkilidir. Bazı çocuklarda genetik yatkınlık, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), stresli çevre koşulları veya ebeveyn tutumları da dürtüselliği artırabilir.
Bir çocuk, davranışlarını kontrol etmekte zorlanıyorsa, bu onun “kötü niyetli” olduğu anlamına gelmez; sadece duygularını ve tepkilerini düzenlemekte yardıma ihtiyacı vardır.
Dürtüsel Çocuğa Yaklaşırken Dikkat Edilmesi Gerekenler
- Sakinlik ve Tutarlılık Göstermek
Dürtüsel bir çocuk, çevresindeki duygusal tepkileri kolaylıkla yansıtır. Ebeveynlerin öfke, bağırma veya sert disiplin yöntemleri yerine sakin, kararlı ve tutarlı bir duruş sergilemeleri çok önemlidir. Tutarlılık, çocuğun sınırları anlamasına yardımcı olur.
- Kuralların Açık ve Basit Olması
Kurallar, kısa, net ve somut biçimde anlatılmalıdır. “Davranışların sonuçları” önceden açıklanmalı ve uygulanmalıdır. Örneğin, “Sıra beklemezsen oyun sırasını kaybedersin.” gibi net ifadeler çocuğun davranışını yönlendirmede etkilidir.
- Olumlu Davranışları Pekiştirmek
Çocuklar, olumlu geri bildirim aldıklarında bunu sürdürme eğilimindedir. Küçük başarılar bile fark edilip övülmelidir. “Bugün kardeşini dinledin, harikaydı.” gibi sözcükler çocuğun öz denetimini güçlendirir.
- Ceza Yerine Sonuç Odaklı Yaklaşım
Fiziksel veya duygusal cezalardan kaçınılmalıdır. Bunun yerine, davranışın doğal sonuçlarıyla karşılaşması sağlanmalıdır. Örneğin, bir eşyayı izinsiz alan çocuk, o eşyayı bir süre kullanamamalıdır.
- Duygusal Farkındalık Geliştirmek
Dürtüsel çocuklar genellikle duygularını tanımlamakta zorlanır. “Şu an sinirlendin, bunu fark ediyorum.” gibi cümlelerle çocuğun duygularını isimlendirmesine yardımcı olunabilir. Böylece çocuk, davranışının duygusal kökenini anlamaya başlar.
Dürtüsel Davranışları Yönetmede Etkili Stratejiler
Davranış Günlüğü Tutmak
Ebeveynler, çocuğun hangi durumlarda dürtüsel davrandığını not alarak tetikleyicileri belirleyebilir. Bu yöntem, hem terapist hem aile için değerli veriler sunar.
Zaman Yönetimi Oyunları
Kum saati, zamanlayıcı veya görsel takvim gibi araçlarla çocuklara beklemeyi öğretmek mümkündür. Oyunlaştırılmış zaman kavramı, sabır geliştirmede etkilidir.
Model Olmak
Ebeveynin sakinliği, çocuğun öğrenme sürecinin en güçlü parçasıdır. Çocuk, ebeveyninin tepkilerini taklit eder. Bu nedenle, öfke anında bile kontrollü bir duruş sergilemek, çocuğun öz denetim becerilerini geliştirir.
Profesyonel Destek Almak
Dürtüsel davranışlar çocuğun akademik veya sosyal hayatını olumsuz etkilemeye başladıysa, bir çocuk ve ergen psikiyatristi desteği almak gerekir. Bu noktada, İstanbul Şişli-Fulya-Nişantaşı bölgesinde kliniği bulunan Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN, çocuk psikiyatristi olarak bireysel terapi, oyun terapisi ve aile rehberliği gibi yaklaşımlarla danışanlarına yardımcı olmaktadır.
Aile İçi İletişimin Önemi
Ailenin birlikte belirlediği kurallar, herkes için geçerli olmalıdır. Dürtüsel çocuklara karşı çift yönlü iletişim (çocuğu dinlemek ve anlamak) büyük fark yaratır. Aile içi bağlar güçlendikçe, çocuk kendini daha güvende hisseder ve davranışlarını düzenlemeye başlar.
Okul Ortamında Dürtüsellikle Baş Etme
Öğretmenler, dürtüsel çocuklarla çalışırken sabırlı olmalı, sınıf içinde “ön uyarı” sistemi kullanmalıdır. Örneğin, “Birazdan sıra sana gelecek.” gibi ifadeler çocuğun kontrol becerisini artırabilir. Ayrıca, çocuğun hareket etmesine izin veren kısa molalar da öğrenme sürecini destekler.
Dürtüsel Çocuklara Yardımcı Oyun ve Etkinlikler
- Sabır oyunları: Jenga, sessiz sinema, sıra beklemeli kutu oyunları
- Duygu kartları: Çocuğun duygularını tanımlamasına yardımcı olur
- Yoga veya nefes egzersizleri: Öz kontrolü destekler
- Yaratıcı aktiviteler: Resim, müzik veya drama, duygusal boşalım sağlar
Bu etkinlikler, çocuğun dürtüselliğini azaltmada doğal ve eğlenceli araçlardır.
Ebeveynler İçin Uzun Vadeli Tavsiyeler
- Çocuğunuzu başka çocuklarla kıyaslamayın.
- Hatalarını kişisel algılamayın; davranışı değil, duyguyu anlamaya çalışın.
- Günlük rutinde küçük değişiklikler yerine tutarlı bir düzen oluşturun.
- Her gün kısa da olsa kaliteli iletişim zamanı ayırın.
Bu basit ama etkili adımlar, çocuğun öz denetim kapasitesini artırır.
Dürtüsel Çocuklarda Terapi Süreci Nasıl İlerler?
Terapi sürecinde, çocukla birlikte aile de sürece aktif olarak dahil edilir. Oyun terapisi, bilişsel davranışçı terapi (BDT) ve aile danışmanlığı yöntemleri bir arada kullanılabilir. Uzm. Dr. Mustafa Kemal ÖZCAN’ın kliniğinde uygulanan bu bütüncül yaklaşım, hem çocuğun hem de ebeveynin duygusal farkındalığını güçlendirmeyi hedefler.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
- Dürtüsel davranışlar yaş ilerledikçe azalır mı?
Evet, genellikle beyin olgunlaştıkça dürtüsellik azalır; ancak doğru yönlendirme ve terapi süreci bu gelişimi hızlandırır. - Dürtüsel çocuklar her zaman hiperaktif midir?
Hayır. Her dürtüsel çocuk hiperaktif değildir. Dürtüsellik, tek başına da görülebilir. - Evde nasıl bir ortam oluşturulmalı?
Sakin, düzenli ve öngörülebilir bir ortam, çocuğun davranış kontrolünü kolaylaştırır. - Ceza vermek işe yarar mı?
Kısa vadede işe yarıyor gibi görünse de uzun vadede güven ilişkisini zedeler. Olumlu pekiştirme her zaman daha etkilidir. - Okulda sorun yaşıyorsa ne yapılmalı?
Öğretmenle iletişim kurularak ortak bir plan oluşturulmalı, gerekirse profesyonel destek alınmalıdır. - Dürtüsel davranış kalıcı bir durum mudur?
Hayır. Erken fark edilip desteklendiğinde, çocuk dürtülerini yönetmeyi öğrenebilir.
Sonuç
Dürtüsel çocuklara yaklaşım, sabır, anlayış ve tutarlılık gerektirir. Ebeveynlerin doğru yöntemlerle hareket etmesi, çocuğun kendini düzenleme becerisini doğrudan etkiler. Unutmayın; her çocuk öğrenebilir, değişebilir ve gelişebilir. Doğru rehberlik ve profesyonel destekle dürtüsellik yönetilebilir bir süreçtir.
